Xo‘sh,
biz ilm deganda nimani tushunamiz? Ma’lumki, dunyo boshidan oyog‘igacha —
jumboq. Ana o‘sha jumboqlar eshigiga tushadigan kalit ilmdir. Bu kalitga ega
bo‘lmoq uchun esa odam bir qadar poklanmog‘i joiz. Mabodo, ilm ishiga pul
aralashsa, mazkur holatning o‘zi zalolat botqog‘i tomon yetaklamog‘i bor gap.
Zalolat inson bolasini o‘zligidan mosuvo qiladi. Mamlakat inqiroz jari yoqasiga
yaqinlashadi. Alhol, elu yurt taqdirini olimlar belgilaydilar. Hadisi
sharifda, olimlar payg‘ambarlarning vorisidir, deb bejizga aytilmagan. Ilm
kishilari mol-dunyoga mayl qo‘ydimi, shu asnoda o‘z vazifalarining teskarisini
bajara boshlaydilar. Ya’ni xalqni gumrohlik sari yetaklashadi.
"Jahon adabiyoti” taxlamlarini varaqlab o‘tirib, "Ko‘lankadagi Rossiya” (2003
yil, 5-6-son) sarlavhali maqolaga ko‘zim tushib qoldi. Maqolada quyidagi gaplar
diqqatimni tortdi: "Agar institutlarning o‘qituvchilariga maosh to‘lanmasa ham
hechqisi yo‘q — ular, baribir, ishga qatnayveradilar, chunki ularning
ta’magirlik va poraxo‘rlik bilan topadigan mablag‘larining manbai
bitmas-tuganmasdir. Shuni ham aytib qo‘yayki, mening tanqidiy mulohazalarim,
birinchi navbatda gumanitar fakultetlarga taalluqli. Texnikaviy va boshqa
fakultetlarda vaziyat o‘zgacha bo‘lishi ham mumkin, lekin bu o‘zgachalik
ko‘lankadagi o‘qituvchilik faoliyatining ko‘lamiga aloqador bo‘ladi, xolos”.
Ozod Obid tarjimasida e’lon qilingan mazkur maqolada poraxo‘rlik, ta’magirlik
sistemasining "qurilishi”, ish jarayoni asosli dalillar vositasida fosh
etiladi: "...Hozir abiturientlarning ota-onalari repetitorlarga shunchaki
mashg‘ulot o‘tagani uchun emas, oliy o‘quv yurtiga kirishga kafolati uchun haq
to‘lashga tayyorlar. Ayni ana shu kafolat pulga arziydi. (Ba’zi bir o‘quv
yurtlarida repetitorlik uchun alohida pul olishadi, institutga kirish uchun
alohida olishadi, chunki bu repetitor kirish imtihonlari tarkibiga kirmay
qolishi (mumkin), bunday hollarda repetitor hamkasabalari bilan bo‘lishishga
majbur bo‘ladi). Amalda har bir fakultetda "faol” o‘qituvchilarga institutga
olib kirishi lozim bo‘lgan abiturientlarning miqdori avvaldan belgilab
qo‘yiladi...”
Demak, bu hali poraxo‘rlikka asoslangan mashina g‘ildiragining ilk siljishi
ekan. Undan so‘ng esa "... har qaysi sessiya davrida sovg‘a-salomlar tuhfa
etish jarayoni boshlanadi. Buning natijasida davlatning ta’lim tizimida uchiga
chiqqan poraxo‘r va bu jinoyat uchun deyarli jazolanmaydigan o‘qituvchilar
guruhi paydo bo‘ladi, oqibatda ikki pulga qimmat mutaxassis yoshlar yuzaga
keladi. Bunday yoshlar ko‘lankadagi iqtisodiyot bobida birinchi saboqlarni oliy
o‘quv yurtida oladi”.
Yuqoridagi iqtiboslarni bejizga keltirmadik. Boisi, bu qabildagi "ko‘lankadagi
tadbirkorlik” faqatgina Rossiya oliy ta’lim tizimiga xos emas, balki ayni
vaqtda sobiq ittifoqdosh respublikalarning aksariyati aynan o‘sha illatni
boshdan kechirayotir.
Tarixdan ma’lum — jadidlar jamiyatdagi islohotlarni zamonaviy usuldagi maktab
va oliy ta’lim tizimidan boshlaganlar. Iqtidorli bolalar tanlab olinib,
homiylik asosida xorijiy mamlakatlarga o‘qishga yuborilgan. Gohida ularni
mahalliy boylar pul bilan ta’minlab turishgan ham. Bundan ko‘zlangan asosiy
maqsad mamlakat obodligi edi. Ha, aynan ilm vositasida mamlakat
gullab-yashnaydi. Chunki hamma narsani kadrlar hal qiladi. Kadrlarni esa oliy
o‘quv yurtlari yetishtirib beradi.
Rossiya oliy ta’lim tizimi nuqsonlariyu, xorijiy mamlakatlardagi ilg‘or
yutuqlarni chekkaga surib qo‘yib, o‘zimizdagi manzaralarga bir qur nazar
tashlaylik. So‘z avvalida misol keltirmoqchiman. O‘z sohasining professori,
taniqli iqtisodchi olim bilan anchadan beri tanishman. U kishi san’at, adabiyot
shaydosi. Shu boisdan tez-tez muloqotga kirishib turamiz. O‘sha inson
hojatbarorligi bilan ham tanilgan. Birov nimanidir iltimos qilsa, yo‘q deya
olmaydi. Kunlardan bir kun yo‘l-yo‘lakay falon institutga kirib o‘tadigan
bo‘ldik.
— Yaqinda Xorazmga borib keldim, — dedi u, falonchi (vohada ancha taniqli odam
— mual.) qattiq iltimos qilib yubordi. O‘g‘li sessiya imtihonlarini topshira
olmabdi — yordam kerak ekan...
Iqtisodchi akamiz umr bo‘yi halol yashab kelayotgan odam. Birovdan bir so‘m
ta’ma qilganini eslolmayman. Lekin ichkilikka sal ishtiyoqmand — qizishib
olgach, bahsu munozaraga kirishib ketadi. Iltimos qilgan boyvachcha nari borsa
quyib bergandir... Xullas, ikkovimiz institut sari yo‘l oldik.
Har xil talabalarni ko‘rganmiz. Lekin... institut eshigi yonida o‘ziga bino
qo‘yib, bashang kiyingan talabalarga ko‘z tushgach, masala mohiyatiga yetganday
bo‘ldim. To‘g‘ri, ularning orasida ilmga ishtiyoqmandlari ham bordir. Ammo
takabburona qadam tashlashlar talabaning kimligini fosh etib turganday go‘yo...
Ancha domlalar hojatbaror akamizning shogirdlari ekan. Quyuq salom-alikdan
so‘ng maqsadga ko‘childi.
— Bahosini qo‘yib beraman, — deydi domla peshonasi tirishib. — Bir-ikkita
darsga qatnashsin axir?! Mashg‘ulotlarga umuman kelmaydi. Qaerda yallo qilib
yurishini xudo biladi?!
Ikkovlon o‘sha boyvachchaning o‘g‘lini izlab ketdik. Otasi poytaxtdan
shinamgina uy sotib olib bergan ekan. Yonida onasi parvona. Kamtaringina juvon.
O‘g‘il esa uyali telefonni qo‘ldan qo‘ymaydi. Hech kim bilan gaplashgisi yo‘q.
— Domlalaringni taniysanmi o‘zing, — dedi hojatbarorning jahli chiqib. O‘g‘il
"yo‘q, tanimayman” dedi. Qarang, rostdan ham mashg‘ulotlarga qatnashmas ekan.
Domlalar umuman darsda ishtirok etmaydigan talabaga baho qo‘yishdan
og‘rinadi-da, axir?
Ilmga mehri yo‘q uning. Pul bor, mol-dunyo bisyor. Erkatoylik shu darajadaki,
bobosi tengi odamni, taniqli olimni nazariga ham ilmayapti. Bu o‘z navbatida
o‘sha boyvachcha shaxsiyatining inqirozi emasmikan?
Yaqinda bir maqola o‘qidim. AQShga safar qilib kelgan telejurnalist ummon orti
davlatlaridagi oliy o‘quv yurti haqida mulohaza yuritibdi. O‘sha o‘quv yurti
xususiy ekan. Ya’ni bir milliarderniki. Xotini mazkur oliygohda o‘qituvchi
bo‘lib ishlarkan. Ularning yakka-yu yolg‘iz o‘g‘li xuddi ana shu universitetga
uch yildan beri hujjat topshirib, kirolmayotgan ekan. Qarang, ota bir og‘iz
gapirsa — hamma ish hal bo‘ladi-qo‘yadi. Biroq ota kirish imtihonlariga
aralashmagan. O‘zbek jurnalisti buning boisini so‘raydi. "Mening shaxsiy
manfaatimdan Amerika manfaati ustunroq” deya javob qaytaradi milliarder ota.
Yana bir misol. "O‘qituvchi” nashriyotida Doimo Rahmonbekova degan musavvir
xizmat qilgan. 1989 yilda u turmush o‘rtog‘i bilan birga — uyam rassom —
Parijga yo‘l oladi. Dastavval iqtisodiy jihatdan birmuncha qiynalishadi. So‘ng
shaxsiy ko‘rgazmasini ko‘rgan frantsuz boylaridan biri san’atiga oshufta bo‘lib
qoladi va ularga homiylik qila boshlaydi. O‘sha boyvachchaning besh farzandi bor
ekan-u, bolalariga parvo qilmaskan. Farzandlari norozi qiyofada ota huzuriga
kirishibdi. "Men bu boyliklarni o‘zim ter to‘kib topganman. Sizlarga bir tsent
ham bermayman. O‘zlaringiz mehnat qilinglar. Lekin talantli kishilarni
rag‘batlantiraman. Talantli odamlarga albatta homiylik qilmoq joiz. Negaki,
talantni ro‘yobga chiqarish nafaqat bir millatga, butun bashariyatga foyda
keltiradi”, debdi ota.
Tabiiyki, bolalar avvaliga biroz ranjishgan. Keyin esa pul topish yo‘lini izlab
ketganlar. Va nihoyat otaning naqadar haqligi isbotini topgan: uyli-joyli
bo‘lishgach, farzandlar otaga minnatdorchilik bildirishadi. Mabodo ota
bolalarini moddiy jihatdan to‘la ta’minlab qo‘yganida edi o‘sha yoshlar pulning
qadriga yetishmasdi, yetuk shaxs sifatida shakllanmas edi. Mana sizga turmush
falsafasi!
Bizda qanaqa? Farzandni boqishdan tortib, o‘qishigacha, uyli-joyli qilishgacha
ota-ona gardanida. Bola aqlini taniganidan keyin ota-onasini shu ishga majbur,
deb o‘ylaydi va unda yashash uchun kurash salohiyati shakllanmay qolaveradi.
Yuqorida zikr etilgan frantsuz milliarderi haqidagi hikoyani menga Doimoning
onasi, taniqli pedagog olima Qumri Abdullaeva hikoya qilib bergan edi.
"Qizimizga homiylik qilgan odam rafiqasi bilan Toshkentga keldi.
Minnatdorchilik tariqasida uyimizga taklif qilgandik — bunaqa narsalarga
e’tibor qilmas ekanlar. Mehmonxonada turishdi. Tinmay sayohat qildilar — hatto
Orol bo‘ylarigacha”, — deydi opa. Frantsuzlarning hayot tarzi shunday: ular Aql
va Vaqtning qadriga yetishadi.
Ilm bilan pul aralashdimi, bu millat inqirozining bir nishonasi. Qush uyasida
ko‘rganini qiladi, deydilar. Bolalik davrlarimizda o‘qituvchilarning non
yeyishini tasavvur etolmas edik. Nazdimizda o‘qituvchi farishta edi. Ana
shuning uchun ham ideal inson sifatida o‘qituvchini tanlaganmiz. Ma’lum
darajadagi haqiqatparvarligimiz shu ideal xosiyatidandir.
Bugungi kunda ham shundaymikan? Goho ochiqchasiga ta’magirlik qilayotgan
muallimlar haqida eshitamiz. Biz o‘qigan paytlarda ba’zi o‘qituvchilar hatto
bayram arafasida yozgan otkritkalarimizni ham qaytarib berishardi. "Buning
o‘rniga daftar ol, o‘chirg‘ich, qalam ol — o‘zing uchun ishlat”, deya
koyishardi. Hozir-chi? Remont uchun — pul. Parda uchun — pul. Supurgi uchun,
gul uchun — pul. Ziyofatlar uchun... Muallimlarga esa alohida sovg‘a-salom...
Axir, bunaqa alfozda jajji farzandlarimiz idrokida "hamma narsani pul hal
qilarkan-da”, degan tushuncha muhrlanib qolmaydimi?
Oliy o‘quv yurtlarining ba’zilarida esa ta’magirlik urf tusini olgan. Ayniqsa,
sessiya imtihonlari mahalida ayrim domlalarning ko‘zida nafs uchqunlari
yolqinlanadi. Bir hamkasbimiz hikoya qiladi: "falon institutda ona va qiz
talabalarga saboq berarkan. Imtihonni qizi oladigan bo‘libdi. Qo‘lida uyali
telefon. Sovg‘a-salom ochiqchasiga... Qiz onasiga sim qoqarmish: "Aya, bir
student kofeynik obkepti, bahosini qo‘yaveraymi?” Ona "kofeynik uyda tiqilib
yotibdi. Boshqa narsa opkesin. Bahosini qo‘yma!” — dermish”.
Afsuski, bu gap latifa emas. Yana bir o‘quv yurtida esa imtihon pul bilan
narxlanarkan. Talabalardan biri "Men sinovga yaxshi tayyorlanganman. Menam pul
berishim kerakmi?” desa domlasi "senga l’gota bor — sal kamroq to‘laysan”,
dermish. Buni ham to‘qib chiqarishmagan, albatta.
Sal "insofliroq” domlalar esa ta’magirlikning niqoblangan shaklini o‘ylab
topishibdi. Avval talabani imtihondan yiqitisharkan. So‘ng esa "repetitor
yollab, tayyorlansang bo‘lmaydimi?” deyisharkan. Talaba "Kimni yollasam ekan,
domla?” desa o‘zini taklif etishadi. Qarabsizki, ta’magirlik mutlaqo
sezilmaydi. Domla repetitor sifatida pul olaveradi-da!
Yana bir toifasi imtihon-sinovlar oldidan talabalarga kitob tarqatishadi.
O‘zinikini yoki biror tanishining kitobini. Talabalar o‘sha kitoblarni domla
belgilagan narxda sotib olishga majbur. Ko‘nishmasa imtihondan "qulashadi”.
O‘zingiz tasavvur qilib ko‘ring: talaba kontrakt pulini to‘laydimi, domla
cho‘ntagini to‘ldirishga harakat qiladimi... bundan tashqari tirikchilik, ijara
haqi, degan gaplar ham bor. Sho‘ring qurg‘ur talaba bu ehtiyojlarni qondirish
uchun pulni qaydan topadi?!
Ilmning shu tariqa pulga chaqilgani yomon. Bir jihatdan talabalar kitob
o‘qishga o‘zlarida majburiyat sezishmaydi. Pul bo‘lsa bas-da! Ikkinchidan esa
domlalar malakasini oshirib borish, talabaga ilm berish mas’uliyatidan mosuvo
bo‘ladi. Oxir-oqibatda ma’naviyatga xuddi shu oliy o‘quv yurti ostonasidan darz
yetadi.
Xo‘sh ilm sohasidagi poraxo‘rliklarni yo‘qotmoq uchun nima qilmoq kerak?
Ma’lumki, Istiqloldan so‘nggi vaqtlarda oliy ta’lim tizimida bir qancha
islohotlar o‘tkazildi. Test sinov shakli shularning eng asosiysidir. Binobarin,
tizimning o‘zgarishi ayrim nafsi hakalak otgan domlalarning "qora
tadbirkorligi”ga uzil-kesil nuqta qo‘ymog‘i darkor edi. Shunday bo‘ldi ham.
Ammo... boyvachcha ota-onalar hamon eski davr aqidasi bilan yashamoqdalar.
Ularning nazdida — hamma narsaning yo‘li bor. O‘ziga ishonib bolalarini
institut sari yo‘llamoqdalarki, farzand qobiliyatiyu iqtidori bilan ularning
tariqcha ishi yo‘q. Bu holga e’tiroz bildiruvchi farzand kamdan-kam topiladi.
Agar talaba ilmga chanqoq bo‘lsa, o‘z ustida muntazam ravishda ishlab borsa,
domla ta’magirlik qilishga botinolmaydi. Hatto talabani hurmat qilishga majbur
bo‘ladi ham. Aslida loqaydligu beparvolikning ochiq-oydin namoyon bo‘lishi
talabalarga nisbatan hurmatsizlikdir.
Shu o‘rinda misol keltirmoqchiman. Dorilfununda tahsil ko‘rgan chog‘larimizda
bir professor bizga saboq berardi. Kattakon portfelini ko‘tarib kelardi-da,
mushtiga yo‘talib, mavzuga umuman aloqasi yo‘q gaplardan og‘iz ochardi.
Masalan, otasining obkomda ishlagani, talabaligida ertalabki nonushtaga qanday
ovqat tayyorlagani haqida... Chidab tinglardik. Shu yo‘sinda fursat o‘taverdi.
Oxir-oqibat "portlash” ro‘y berdi — Ulug‘bek Rahimov degan kursdoshimiz dast
o‘rnidan turdi-da "Uzr, domla... Bizga bu gaplaringizning umuman qizig‘i yo‘q.
Darsingizni o‘tsangiz-chi, axir?!” dedi. Domla bir zum talmovsirab qoldi.
"Senga osmondagi oyni uzib beraymi?! Aslida mening ishim yo‘l-yo‘riq
ko‘rsatish. Yoz adabiyotlar ro‘yxatini! Bundan buyog‘iga o‘zlaringiz
tayyorlanib kelasizlar!” deb o‘dag‘ayladi. Ammo auditoriyadagi luqmalarni
eshitib, popugi pasaydi. Navbatdagi darsda domlaning bizdan hayiqibroq
turganiga guvoh bo‘ldik.
Tasavvur qiling: auditoriyada muayyan tayyorgarlikka ega, domlalardan
ilm-fandagi yangiliklarni sharhlashni so‘raydigan talabalar o‘tiribdi. O‘tkir
nigohlar ostida domla har bir xatti-harakatini o‘ylab yo‘naltirishga intiladi.
Gohida layoqati bundayroq bo‘lsa, sovuq ter bosib ketadi. Zotan, "talaba”
atamasining ma’nosi ham "talab qilmoq”, ya’ni ilm tolibidir. Inchunun, talab
qilishga domlalarmas, ko‘proq talabalar haqli. Ana o‘sha darajaga yetmoq uchun
esa puxta tayyorgarlik joiz. O‘qib-o‘rganmoq lozim. Agarda talaba o‘ziga qattiq
ishonsa, uni hech qachon imtihon-sinovlardan "qulatib” bo‘lmaydi. Shunday ekan,
mazkur illatlarning bir uchi talabalarga, ularning ota-onalariga taqalishi ham
aniqdir.
Istiqlol uchun ota-bobolarimiz o‘z jonlarini ayamaganlar. Bugun biz shu ulug‘
saodatga erishdik. Ne-ne to‘kilgan qonlaru kurashlar evaziga qo‘lga kiritgan
ozodligimizni qadrlashimiz lozim. Zotan, Beruniy, Az-Zamaxshariy, Forobiy,
Mirzo Ulug‘bek avlodlari bo‘laturib, ayrim o‘quv yurtlaridagi haqiqiy ilm
yo‘lidan toyishlarni kuzatib beparvo bo‘lish buyuk siymolar ruhiga hurmatsizlik
emasmi? Demak, millat kelajagini o‘ylaydigan har bir inson o‘sha illatlar tomirini
uzib tashlashga mas’uldir.
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2003 yil 44-sonidan
olindi.